Ngày 16/4/2025, Trung Quốc tuyên bố tạm dừng xuất khẩu một số khoáng sản đất hiếm quan trọng, đánh dấu bước leo thang mới trong cuộc chiến thương mại với Mỹ. Động thái này, được xem là “vũ khí mềm” của Bắc Kinh, đe dọa gây gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt trong các ngành công nghệ cao và quốc phòng. Với vị thế thống trị ngành đất hiếm, Trung Quốc đang gây áp lực mạnh mẽ lên Mỹ, đặt Washington vào thế khó trong bối cảnh căng thẳng thương mại gia tăng.
Đất Hiếm: Linh Hồn của Công Nghệ Hiện Đại
Đất hiếm là nhóm 17 nguyên tố kim loại, không thực sự hiếm nhưng khó khai thác và chế biến do chi phí cao, công nghệ phức tạp và tác động môi trường nghiêm trọng. Chúng là thành phần cốt lõi trong:
-
Công nghệ dân sự: Nam châm vĩnh cửu cho xe điện, tua-bin gió, điện thoại thông minh, chip AI, laser, và sợi quang.
-
Quốc phòng: Máy bay F-35 (417kg đất hiếm/máy bay), vũ khí chính xác, công nghệ tàng hình, máy bay không người lái, và vệ tinh.
Đất hiếm được chia thành nhẹ và nặng, với các nguyên tố nặng như dysprosium và terbium đặc biệt quan trọng trong ứng dụng chịu nhiệt cao, như động cơ phản lực, tàu vũ trụ, và tua-bin gió ngoài khơi.
Trung Quốc: Bá Chủ Chuỗi Cung Ứng Đất Hiếm
Từ những năm 1980, Trung Quốc xác định đất hiếm là ngành chiến lược, đầu tư mạnh vào nghiên cứu và các tập đoàn nhà nước. Kết quả:
-
Khai thác và chế biến: Chiếm 61% sản lượng khai thác, 92% chế biến, và 90% đất hiếm tinh chế toàn cầu.
-
Đất hiếm nặng: Gần 99% sản lượng và 90% nam châm đất hiếm.
-
Trữ lượng: Sở hữu 44 triệu tấn, gần 50% tổng 90 triệu tấn toàn cầu (USGS, 2024).
Tại Long Nam, Giang Tây, Trung Quốc khai thác đất hiếm nặng qua quy trình hóa chất độc hại, sau đó chế biến tại Can Châu để sản xuất nam châm cho các hãng như Tesla, BYD, và JL Mag Rare-Earth. Trung Quốc kiểm soát gần như toàn bộ chuỗi giá trị, từ quặng thô đến sản phẩm công nghệ cao, trong khi Mỹ và các nước khác từ bỏ sản xuất do chi phí và lo ngại môi trường.
Hạn Chế Xuất Khẩu: Đòn Đáp Trả Thương Mại
Ngày 4/4/2025, Trung Quốc áp đặt hạn chế xuất khẩu 7 loại đất hiếm (scandium, dysprosium, gadolinium, terbium, lutenium, samarium, yttrium), yêu cầu giấy phép đặc biệt.
Đây là phản ứng trước việc Tổng thống Trump áp thuế 34% lên hàng hóa Trung Quốc từ 2/4/2025. Hệ thống cấp phép mới, dự kiến hoàn thiện sau 45 ngày, có thể hạn chế tiếp cận đất hiếm đối với các nhà thầu quốc phòng Mỹ.
Tác Động Lên Chuỗi Cung Ứng
Hạn chế này đe dọa gây gián đoạn nghiêm trọng cho các ngành:
-
Công nghệ dân sự: Các nhà sản xuất xe điện, tua-bin gió, và chip (Tesla, Apple) có thể phải chuyển sang động cơ kém hiệu quả, làm chậm chuyển đổi năng lượng sạch.
-
Quốc phòng: Ngành quốc phòng Mỹ, phụ thuộc vào đất hiếm cho F-35, tên lửa, và công nghệ tàng hình, đối mặt nguy cơ suy yếu lợi thế quân sự.
Dù một số công ty như American Elements đã dự trữ từ mùa đông 2024, nguồn hàng chỉ đủ vài tháng. Giá đất hiếm đã tăng, với oxit Pr-Nd tăng 6,9%, dysprosium 5%, và terbium 7,4% (9/2024), và dự kiến tiếp tục leo thang.
Nỗ Lực Giảm Phụ Thuộc của Mỹ
Mỹ đang hành động để giảm phụ thuộc vào Trung Quốc:
-
Chính sách quốc gia: Sắc lệnh năm 2017 và 2025 của Trump coi đất hiếm là “sống còn”, đơn giản hóa cấp phép và tăng ngân sách cho khai thác trong nước.
-
Khai thác: Mỹ khai thác 12% sản lượng toàn cầu, chủ yếu từ mỏ Mountain Pass (California), và tài trợ mỏ mới ở Brazil, Nam Phi.
-
Chế biến: Xây dựng cơ sở chế biến đất hiếm nặng đầu tiên ngoài Trung Quốc tại Texas, theo Đạo luật Sản xuất Quốc phòng 1950.
Tuy nhiên, Mỹ thiếu chuyên môn chế biến nam châm hiệu suất cao và cần 3-5 năm để xây dựng chuỗi cung ứng độc lập. Trong ngắn hạn, các công ty Mỹ vẫn đối mặt với thiếu hụt và giá tăng.
Bài Học Từ Quá Khứ
-
Khủng hoảng Nhật Bản 2010: Trung Quốc ngừng xuất đất hiếm, đẩy giá tăng gấp 10 lần, buộc Nhật Bản nhượng bộ và điều chỉnh thiết kế xe để giảm phụ thuộc.
-
Hạn chế gali, germani 2023: Giá tăng vọt, nhưng không tê liệt nhờ dự trữ và cung cấp qua nước thứ ba. Tuy nhiên, hạn chế đất hiếm hiện tại nhắm vào Mỹ có thể gây hậu quả lớn hơn.
Kết Luận và Triển Vọng
Hạn chế xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc là “vũ khí mềm” mạnh mẽ, tận dụng vị thế thống trị để gây áp lực lên Mỹ trong cuộc chiến thương mại. Tác động ngắn hạn có thể được giảm nhẹ nhờ dự trữ, nhưng dài hạn, Mỹ đối mặt với nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng và suy yếu lợi thế công nghệ, quân sự.
Khủng hoảng này là cơ hội để Mỹ và đồng minh, như Việt Nam (trữ lượng 22 triệu tấn, thứ 2 thế giới), Úc, và Brazil, đẩy nhanh đa dạng hóa nguồn cung và phát triển công nghệ chế biến. Tuy nhiên, quá trình này cần thời gian và đầu tư lớn. Giải quyết căng thẳng thương mại là chìa khóa để ổn định chuỗi cung ứng toàn cầu, nhưng hiện tại, đất hiếm đã trở thành tâm điểm trong cuộc đối đầu địa chính trị Mỹ-Trung.
