Review sách: Vì sao các quốc gia thất bại?

(Why Nations Fail – Daron Acemoglu & James A. Robinson, 2012)

1. Giới thiệu ngắn gọn

Đây là một trong những cuốn sách kinh tế-chính trị quan trọng nhất 20 năm qua. Hai tác giả (một nhà kinh tế MIT, một nhà khoa học chính trị Chicago) dùng 15 năm nghiên cứu để trả lời câu hỏi lớn: Tại sao cùng là con người, cùng hành tinh, nhưng có nước giàu bền vững (Mỹ, Hàn Quốc, Anh…), có nước mãi nghèo đói (Bắc Triều Tiên, Zimbabwe, Congo…)?

2. Hai khái niệm trung tâm của sách

• Thể chế DUNG HỢP (Inclusive institutions):
  Quyền lực chính trị phân tán, pháp luật bảo vệ quyền tài sản rộng rãi, khuyến khích sáng tạo và đầu tư lâu dài → tăng trưởng bền vững.
  Ví dụ: Anh sau Cách mạng Vinh quang 1688, Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản…
• Thể chế KHAI THÁC (Extractive institutions):
  Quyền lực tập trung vào tay một nhóm nhỏ (giới tinh hoa), họ thiết kế luật lệ để bòn rút tài nguyên từ phần còn lại → giàu lên nhanh nhưng không bền vững, cuối cùng sụp đổ hoặc trì trệ mãi mãi.
  Ví dụ: Bắc Triều Tiên, Liên Xô cũ, hầu hết các nước Mỹ Latin thuộc địa Tây Ban Nha-Bồ, nhiều nước châu Phi hậu thuộc địa…

3. Hai vòng tròn định mệnh

• Virtuous Circle (Vòng xoáy thiện): Thể chế dung hợp → kinh tế tăng trưởng → thịnh vượng được chia sẻ rộng → củng cố thêm thể chế dung hợp.
• Vicious Circle (Vòng luẩn quẩn): Thể chế khai thác → một nhóm nhỏ giàu lên → họ càng có động cơ duy trì thể chế cũ để bảo vệ đặc quyền → nghèo đói kéo dài.

4. Tại sao các lý thuyết cũ không giải thích được?

Sách bác bỏ sạch 3 nhóm lý thuyết phổ biến:

• Địa lý (Jared Diamond): Không, cùng vĩ độ mà Nam-Bắc Triều Tiên, Nogales (Mỹ-Mexico) khác nhau một trời một vực.
• Văn hóa (Max Weber): Không, cùng văn hóa Nho giáo mà Nhật-Hàn phát triển, Trung Quốc từng trì trệ, Việt Nam đang chuyển mình.
• Thiếu hiểu biết (Jeffrey Sachs): Không, nhiều lãnh đạo biết rõ phải làm gì nhưng không muốn làm vì đụng đến lợi ích của họ.

5. Các ví dụ lịch sử đắt giá nhất trong sách

• Nogales: cùng một thành phố, bị đường biên giới cắt đôi → phía Mỹ giàu, phía Mexico nghèo.
• Bắc vs Nam Triều Tiên: cùng dân tộc, cùng văn hóa → khác thể chế → khác hoàn toàn mức sống.
• Cách mạng Vinh quang 1688 (Anh): bước ngoặt từ thể chế khai thác sang dung hợp → mở đường cho Cách mạng Công nghiệp.
• Cái chết Đen 1348–1350: làm lung lay chế độ phong kiến Đông Âu → Tây Âu tự do hóa lao động sớm hơn → đi trước một bước lớn.

6. Bài học lớn nhất cho Việt Nam & các nước đang phát triển

• Tăng trưởng kinh tế dưới thể chế khai thác là có thật (Trung Quốc 1980-2020, Việt Nam 1990-2025), nhưng đều có “trần tăng trưởng” và dễ rơi vào bẫy thu nhập trung bình.
• Để thoát bẫy và giàu bền vững, không có cách nào khác ngoài việc dần dần xây dựng thể chế dung hợp: pháp quyền thực sự, quyền tài sản an toàn, quyền lực chính trị phải bị ràng buộc và phân tán, chấp nhận “sự phá hủy sáng tạo” (creative destruction).
• Cải cách thể chế không phải là “cho thêm tự do kinh tế” mà là “các nhóm lợi ích cũ phải mất đi đặc quyền”.

7. Đánh giá cá nhân

Điểm: 9.7/10 (trừ 0.3 vì sách hơi dài dòng và lặp lại ở vài chương)

Ưu điểm:

• Câu chuyện lịch sử cực kỳ hấp dẫn, kể như tiểu thuyết.
• Đưa ra một khung phân tích cực mạnh để hiểu mọi quốc gia trên thế giới hiện tại.
• Dễ áp dụng để đọc tin tức hàng ngày: mỗi lần thấy một chính sách “bảo vệ doanh nghiệp sân sau”, “bóp cổ sáng tạo”, “tập trung quyền lực”… là thấy ngay vòng luẩn quẩn đang vận hành.

Nhược điểm:

• Tác giả hơi bi quan về khả năng chuyển đổi từ thể chế khai thác sang dung hợp (họ bảo cần “bước ngoặt lịch sử lớn”).
• Không đưa ra công thức cụ thể “làm thế nào để thay đổi” (vì không có công thức chung).

THƯ VIỆN TÀI LIỆU & MEDIA

Infographic Tổng Quan

Sơ đồ tổng hợp so sánh giữa hai mô hình thể chế: từ Con Đường Tới Thịnh Vượng (thể chế dung hợp) đến Cái Bẫy Nghèo Đói (thể chế khai thác).

Nên đọc nếu bạn:

• Muốn hiểu tại sao Việt Nam tăng trưởng nhanh 30 năm nhưng vẫn lo lắng về tương lai.
• Hay thắc mắc “Trung Quốc có vượt Mỹ không?”, “Phi châu có thoát nghèo không?”.
• Làm chính sách, kinh doanh, đầu tư, hoặc đơn giản là công dân muốn hiểu đất nước mình đang đứng ở đâu trong lịch sử.

Tóm lại: Đây là cuốn “Sapiens” của kinh tế chính trị học hiện đại. Đọc xong, bạn sẽ nhìn bản đồ thế giới và bản đồ Việt Nam bằng một con mắt hoàn toàn khác.