Căng thẳng thương mại giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc đang leo thang mạnh mẽ trong nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Donald Trump. Với việc áp dụng mức thuế lên tới 145% đối với hàng hóa Trung Quốc và nỗ lực xây dựng một liên minh quốc tế để tạo áp lực kinh tế lên Bắc Kinh, Mỹ đang triển khai một chiến lược toàn diện nhằm kiềm chế ảnh hưởng của Trung Quốc. Trong bối cảnh đó, các quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam, Malaysia, Campuchia và Thái Lan phải đối mặt với áp lực kép: vừa ngăn chặn hàng Trung Quốc gian lận xuất xứ để né thuế Mỹ, vừa cân bằng lợi ích kinh tế từ các khoản đầu tư của Trung Quốc. Báo cáo này phân tích các động thái gần đây của chính quyền Trump, phản ứng của các quốc gia liên quan và những tác động tiềm tàng đối với thương mại toàn cầu trong bối cảnh căng thẳng ngày càng gia tăng.
Chính Sách Thuế Quan Của Trump Và Lập Trường Cứng Rắn Với Trung Quốc
Kể từ khi trở lại Nhà Trắng vào tháng 1/2025, Tổng thống Trump đã nhanh chóng tái khởi động và mở rộng cuộc chiến thương mại với Trung Quốc. Điểm nhấn là mức thuế tổng cộng lên tới 145% áp dụng cho hàng hóa Trung Quốc, bao gồm 20% thuế đối với fentanyl và các loại ma túy bất hợp pháp, cùng 125% thuế đối ứng. Mức thuế này đánh dấu một bước leo thang đáng kể so với nhiệm kỳ đầu của ông, thể hiện lập trường cứng rắn hơn đối với Bắc Kinh.
Trong một tuyên bố gần đây, Tổng thống Trump nhấn mạnh: “Bóng đang nằm trong sân của Trung Quốc,” ám chỉ rằng Bắc Kinh phải chủ động tìm cách đàm phán. Thư ký báo chí Nhà Trắng Karoline Leavitt đã đọc tuyên bố của ông Trump: “Trung Quốc cần đạt được thỏa thuận với chúng ta. Chúng ta không cần phải thỏa thuận với họ. Không có sự khác biệt nào giữa Trung Quốc và các quốc gia khác, ngoại trừ việc họ lớn hơn rất nhiều.” Lời tuyên bố này phản ánh quan điểm rằng Mỹ đang nắm lợi thế chiến lược trong cuộc đối đầu thương mại này.
Trump tiếp tục củng cố lập trường này qua các phát ngôn khác: “Trung Quốc cần phải thỏa thuận với chúng tôi. Chúng tôi không cần phải thỏa thuận với họ.” Những tuyên bố này cho thấy Mỹ quyết tâm duy trì áp lực kinh tế, báo hiệu rằng cuộc chiến thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới sẽ còn kéo dài.
Tuy nhiên, để giảm thiểu tác động tiêu cực đến người tiêu dùng Mỹ và duy trì sự ủng hộ trong nước, chính quyền Trump đã tạm thời miễn thuế cho một số sản phẩm công nghệ như điện thoại thông minh và máy tính xách tay. Động thái này cho thấy sự tính toán chiến lược nhằm cân bằng giữa áp lực kinh tế lên Trung Quốc và ổn định nội bộ.
Chiến Lược “Vòng Vây” Đa Phương: Thu Hút Đồng Minh Quốc Tế
Một điểm đáng chú ý trong chiến lược của Trump là nỗ lực xây dựng một liên minh quốc tế nhằm tạo áp lực kinh tế lên Trung Quốc. Thay vì đơn phương đối đầu, Mỹ đang tìm cách lôi kéo các đồng minh và đối tác thương mại tham gia vào một “vòng vây” kinh tế, buộc Bắc Kinh phải nhượng bộ trong các vấn đề thương mại then chốt.
Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent đã bày tỏ hy vọng đạt được các thỏa thuận với Nhật Bản và các đồng minh quân sự khác để tạo ra một mặt trận kinh tế chung chống lại Trung Quốc. Chiến lược này được thể hiện qua việc Mỹ đang đàm phán với hơn 75 quốc gia đã bày tỏ mong muốn thảo luận về thuế quan.
Thư ký báo chí Karoline Leavitt nhấn mạnh rằng chính Trung Quốc mới là bên cần chủ động đàm phán, đồng thời viện dẫn sức mạnh của thị trường tiêu dùng Mỹ như một đòn bẩy chiến lược: “Trung Quốc muốn thứ mà chúng tôi có, điều mà mọi quốc gia đều muốn. Đó là người tiêu dùng Mỹ, hay nói cách khác, họ cần tiền của chúng tôi.” Thông điệp này khẳng định lợi thế kinh tế của Mỹ trong cuộc đối đầu với Trung Quốc.
Chiến lược “vòng vây” này được triển khai song song với các biện pháp thuế quan, tạo ra áp lực kép lên Trung Quốc: vừa phải đối mặt với thuế nhập khẩu cao từ thị trường Mỹ, vừa có nguy cơ bị cô lập trong thương mại toàn cầu nếu các đồng minh của Mỹ tham gia vào nỗ lực này.
Tình Hình Đàm Phán Với Các Đối Tác Chính
Nhật Bản: Đối Tác Ưu Tiên Trong Chiến Lược Của Trump
Nhật Bản nổi lên như một đối tác ưu tiên trong chiến lược của Trump. Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent cho biết Nhật Bản đã chủ động tiếp cận Mỹ, tạo điều kiện để Tokyo nhận được sự ưu ái trong các cuộc đàm phán. Tổng thống Trump đã trực tiếp tham gia vào các cuộc thảo luận với phái đoàn Nhật Bản và báo cáo rằng đã đạt được “tiến triển lớn.”
Trên mạng xã hội Truth Social, Trump viết: “Tôi sẽ tham dự cuộc họp cùng với các Bộ trưởng Tài chính và Thương mại. Hy vọng có thể đưa ra được giải pháp tốt (VĨ ĐẠI!) cho Nhật Bản và Mỹ!” Các cuộc đàm phán không chỉ tập trung vào thuế quan mà còn mở rộng sang các vấn đề như chi phí quân sự và “công bằng thương mại.”
Hiện tại, Nhật Bản đang chịu mức thuế 24% đối với hàng xuất khẩu sang Mỹ, mặc dù các mức thuế này đã được tạm hoãn trong 90 ngày. Tuy nhiên, mức thuế phổ quát 10% và thuế 25% đối với ô tô – một ngành kinh tế trọng điểm của Nhật Bản – vẫn được áp dụng. Điều này tạo động lực mạnh mẽ để Tokyo đạt được một thỏa thuận với Washington.
Bộ trưởng Phục hồi Kinh tế Nhật Bản Ryosei Akazawa, người vừa được bổ nhiệm làm trưởng đoàn đàm phán thương mại với Mỹ, mô tả nhiệm vụ này là “căng thẳng,” phản ánh áp lực lớn mà Nhật Bản đang đối mặt trong việc thương thảo với chính quyền Trump.
Liên Minh Châu Âu: Thận Trọng Và Tìm Kiếm Lối Đi Riêng
Khác với Nhật Bản, Liên minh châu Âu (EU) tỏ ra thận trọng hơn trong việc tham gia chiến lược “vòng vây” do Mỹ dẫn dắt. Thay vì hoàn toàn đứng về phía Washington, EU đã tiếp cận Bắc Kinh để thảo luận về việc “thiết lập một cơ chế theo dõi việc chuyển hướng thương mại và đảm bảo xử lý kịp thời các diễn biến bất ngờ.”
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đã trao đổi với Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường, nhấn mạnh vai trò của Trung Quốc trong việc giải quyết các vấn đề chuyển hướng thương mại do thuế quan gây ra, đặc biệt trong các lĩnh vực bị ảnh hưởng bởi tình trạng dư thừa năng lực sản xuất toàn cầu. EU đã thành lập một lực lượng đặc nhiệm để giám sát việc chuyển hướng thương mại sau cuộc họp với các bộ trưởng thương mại của 27 quốc gia thành viên.
Nếu các nỗ lực ngoại giao với Trung Quốc không thành công, EU có thể áp dụng các “biện pháp tự vệ” như thuế đặc biệt để ngăn chặn sự gia tăng đột biến trong dòng chảy thương mại. Bộ trưởng Kinh tế Tây Ban Nha nhấn mạnh: “Châu Âu phải quan hệ với tất cả, không thể quay lưng với Trung Quốc,” phản ánh mong muốn của EU trong việc duy trì quan hệ thương mại cân bằng với cả Mỹ và Trung Quốc.
Vấn Đề Hàng Trung Quốc “Đội Lốt” Tại Đông Nam Á
Một trong những thách thức lớn đối với chiến lược của Mỹ là hiện tượng hàng hóa Trung Quốc “đội lốt” xuất xứ từ các quốc gia thứ ba để né thuế quan. Các nước Đông Nam Á như Việt Nam, Malaysia, Campuchia và Thái Lan đã trở thành tâm điểm của vấn đề này.
Việt Nam: Nỗ Lực Ngăn Chặn Gian Lận Xuất Xứ
Việt Nam đã triển khai nhiều biện pháp mạnh mẽ để ngăn chặn hàng Trung Quốc gian lận xuất xứ. Nhiều vụ việc điển hình đã được phát hiện, chẳng hạn như Công ty Global Aluminum tại Bà Rịa – Vũng Tàu nhập khẩu một lượng lớn nhôm từ Trung Quốc nhưng xuất khẩu sang Mỹ dưới nhãn “Made in Vietnam.” Khối lượng nhôm bị phát hiện ước tính khoảng 1,8 triệu tấn, trị giá 4,3 tỷ USD.
Ngoài ra, các vụ việc khác bao gồm lô hàng 47 kiện quần áo nhập từ Trung Quốc nhưng dán nhãn “Made in Vietnam” hoặc “Made in Korea,” cũng như container giày tạm nhập từ Trung Quốc nhưng gắn tem “Made in Vietnam.” Dù không phổ biến đến mức tràn lan, các vụ việc này cho thấy chỉ cần một lỗ hổng trong giám sát, các hoạt động gian lận sẽ lập tức xuất hiện.
Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Phạm Thu Hằng khẳng định Việt Nam sẵn sàng đàm phán với Mỹ về một thỏa thuận thương mại đối ứng dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau. Để tránh bị Mỹ áp thuế trừng phạt, Việt Nam cam kết “xử lý nghiêm” các trường hợp hàng hóa Trung Quốc được vận chuyển qua lãnh thổ Việt Nam để xuất sang Mỹ.
Campuchia: Điểm Trung Chuyển Hàng Trung Quốc
Campuchia cũng bị xác định là một điểm trung chuyển quan trọng cho hàng Trung Quốc né thuế Mỹ. Theo South China Morning Post, nhiều công ty Trung Quốc đang sử dụng Campuchia làm nơi trung chuyển để lách thuế.
Đặc khu kinh tế Sihanoukville (SSEZ), cách Phnom Penh khoảng 210km, là nơi tập trung nhiều công ty Trung Quốc. Quản lý Công ty Công nghiệp Enterex, ông Kong Linghu, thừa nhận: “Nhiều người bạn của tôi ở đại lục đang xem xét liệu có thể sử dụng Campuchia làm điểm trung chuyển để né thuế hay không.”
Tháng 6/2019, Mỹ đã kiểm tra và xử phạt một số công ty tại SSEZ vì trốn thuế thông qua việc chuyển hàng qua Campuchia. Động thái này trùng với giai đoạn xuất khẩu từ Trung Quốc sang Campuchia tăng mạnh, đạt 3,77 tỷ USD trong nửa đầu năm 2019, tăng 30,7% so với cùng kỳ năm trước, theo Tổng cục Hải quan Trung Quốc.
Malaysia: “Miền Đất Hứa” Cho Doanh Nghiệp Trung Quốc
Malaysia đã trở thành điểm đến hấp dẫn cho các doanh nghiệp Trung Quốc muốn né thuế Mỹ. Theo Financial Times, lãnh đạo nhiều công ty Trung Quốc đã gặp các quan chức cấp cao Malaysia để đề nghị đảm bảo tránh được thuế quan Mỹ nếu chuyển hoạt động sản xuất sang nước này.
Các công ty Trung Quốc trong lĩnh vực pin, thiết bị y tế và bán dẫn đã đề xuất Malaysia vận động hành lang để Mỹ dỡ bỏ thuế đối với sản phẩm sản xuất hoặc lắp ráp tại Malaysia. Tuy nhiên, chính phủ Malaysia không thể đưa ra cam kết chắc chắn, với lý do: “Chúng tôi có thể vận động, nhưng không thể biết Mỹ sẽ làm gì trong tương lai.”
Ngoài ra, các công ty chip Trung Quốc đang thuê các công ty Malaysia lắp ráp một phần chip cao cấp để giảm rủi ro trong trường hợp Mỹ mở rộng lệnh trừng phạt ngành công nghiệp bán dẫn của Trung Quốc. Là một trung tâm lớn trong chuỗi cung ứng chất bán dẫn, Malaysia đang ở vị trí thuận lợi để thu hút thêm hoạt động kinh doanh từ các công ty Trung Quốc.
Thái Lan: Trung Tâm Sản Xuất Xe Điện Đông Nam Á
Thái Lan đang nổi lên như một trung tâm sản xuất xe điện (EV) của Đông Nam Á, thu hút nhiều nhà sản xuất ô tô Trung Quốc. Trong hai năm qua, các hãng như BYD, GAC Aion và Chery đã công bố kế hoạch xây dựng nhà máy tại Thái Lan với tổng vốn đầu tư ít nhất 1,4 tỷ USD.
Số lượng nhà cung cấp linh kiện có vốn Trung Quốc tại Thái Lan đã tăng từ vài chục công ty năm 2019 lên khoảng 130 công ty hiện nay. Thị trường xe điện Thái Lan cũng phát triển mạnh, với 76.739 xe điện đăng ký trong năm ngoái, gấp 6,5 lần so với năm 2022.
Xu hướng này bắt đầu từ năm 2018, khi các công ty Trung Quốc tìm cách chuyển sản xuất sang Đông Nam Á để né tác động của chiến tranh thương mại Mỹ-Trung. Với sự trở lại của Trump, làn sóng này được dự báo sẽ tiếp tục tăng mạnh, tạo thách thức cho chiến lược “vòng vây” của Mỹ khi các công ty Trung Quốc điều chỉnh chuỗi cung ứng để thích nghi.
Phản Ứng Của Trung Quốc Và Tác Động Kinh Tế Toàn Cầu
Phản Ứng Của Trung Quốc: “Chiến Đấu Đến Cùng”
Trung Quốc tuyên bố sẽ “chiến đấu đến cùng” trước áp lực thương mại từ Mỹ, đặc biệt khi hàng hóa Trung Quốc có thể phải chịu mức thuế lên tới 104% khi nhập vào Mỹ, theo thông báo mới nhất từ Nhà Trắng. Bắc Kinh đã đáp trả bằng các biện pháp trả đũa, như yêu cầu các hãng hàng không Trung Quốc tạm ngừng đặt mua máy bay Boeing của Mỹ.
Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn tìm cách duy trì quan hệ thương mại với các quốc gia khác. Chẳng hạn, Argentina và Trung Quốc đã ký thỏa thuận hoán đổi tiền tệ trị giá 6,5 tỷ USD, giúp Argentina tăng dự trữ ngoại hối và thanh toán các khoản nợ với IMF. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc cũng nhấn mạnh rằng thương mại với Việt Nam “về cơ bản là cùng có lợi,” cho thấy nỗ lực của Bắc Kinh trong việc củng cố quan hệ với các nước láng giềng trước áp lực từ Mỹ.
Tác Động Kinh Tế Toàn Cầu
Thông báo của Trump về việc tăng mạnh thuế quan đối với các đối tác thương mại toàn cầu đã gây ra lo ngại về nguy cơ suy thoái kinh tế, lạm phát tăng cao và lãi suất leo thang, đồng thời làm chao đảo thị trường tài chính. Đối với EU, nguy cơ hàng hóa bị chặn tại Mỹ chuyển hướng sang châu Âu có thể làm gia tăng căng thẳng thương mại toàn cầu, một kịch bản từng xảy ra trong nhiệm kỳ đầu của Trump (2017-2021).
Các quốc gia đang phát triển, đặc biệt là ở Đông Nam Á, đang đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan. Họ không muốn mất cơ hội đầu tư từ Trung Quốc, nhưng đồng thời cũng phải tránh bị Mỹ coi là “cửa sau” cho hàng Trung Quốc. Điều này đòi hỏi các nước trong khu vực phải tăng cường giám sát để ngăn chặn gian lận xuất xứ và chuyển hướng thương mại.
Kết Luận: Triển Vọng Và Thách Thức Của Chiến Lược “Vừa Dọa Vừa Bắt Tay”
Chiến lược “vừa dọa vừa bắt tay” của Tổng thống Trump đặt ra cả cơ hội lẫn thách thức cho thương mại toàn cầu. Một mặt, áp lực thuế quan và nỗ lực xây dựng liên minh có thể buộc Trung Quốc phải nhượng bộ trong một số vấn đề thương mại. Mặt khác, chiến lược này tiềm ẩn nguy cơ làm gia tăng căng thẳng và gây ra những tác động tiêu cực đến nền kinh tế toàn cầu.
Các quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam, Malaysia, Campuchia và Thái Lan đang ở thế khó khi phải cân bằng lợi ích kinh tế từ Trung Quốc với áp lực từ Mỹ. Phản ứng của họ sẽ có tác động lớn đến tương lai thương mại khu vực. Trong khi đó, sự thận trọng của EU cho thấy không phải tất cả đồng minh của Mỹ đều sẵn sàng tham gia chiến lược “vòng vây,” làm giảm hiệu quả tiềm tàng của kế hoạch này và tạo cơ hội cho Trung Quốc tìm kiếm các đối tác thương mại thay thế.
Tóm lại, cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung dưới thời Trump không chỉ là một cuộc cạnh tranh song phương mà đã trở thành một vấn đề toàn cầu, đòi hỏi sự phối hợp và cân nhắc cẩn trọng từ tất cả các bên liên quan. Chiến lược “vòng vây” của Trump có thể gây áp lực lên Trung Quốc, nhưng cũng có nguy cơ dẫn đến một cuộc chiến thương mại rộng lớn hơn với những hậu quả khó lường cho kinh tế thế giới.
